Rozwój wg E. Hurlock to łańcuch progresywnych zmian. Celem rozwoju człowieka jest samorealizacja czyli człowiek dąży do tego, aby robić to, do czego się najbardziej nadaje.

Wyznacznikami rozwoju są:

1. czynniki biologiczne – genotyp,
2. oddziaływanie środowiska aktualnego, ale również minionego ( poprzez pamięć), oddziaływanie środowiska społecznego ( ludzie, normy, kultura, obyczaje) oraz środowiska materialnego i estetycznego,
3. wychowanie czyli oddziaływania, które zostały zaplanowane i zrealizowane,
4. aktywność własna,

Pierwotnymi i znaczącymi czynnikami wpływającymi na prawidłowy rozwój, zwłaszcza na rozwój umysłowy, każdego człowieka, są czynniki biologiczne – genetyczne.

Cały zapis informacji genetycznej człowieka jest zawarty w postaci 46 podwójnych nici DNA, które człowiek ma w każdej komórce. Tworzą one 23 pary cząsteczek. Każda z tych cząsteczek, nazywana jest chromosomem. Łączenie się chromosomów w pary ma bardzo ważne znaczenie w przekazywaniu materiału genetycznego. Każda para zwiera jeden chromosom od ojca i jeden chromosom od matki. W chromosomach znajduje się podstawowa jednostka dziedziczenia, która decyduje o przekazywaniu cech potomstwu. Jednostką dziedziczenia w chromosomie jest gen.

Każde dziecko w chwili poczęcia ma już swój kod genetyczny, który powstaje z materiału genetycznego rodziców. W kodzie genetycznym zawarte są, między innymi, możliwości dziecka. Możliwości te będą rozwijać się, bądź nie w zależności od wpływu czynników: endogennych (wewnętrznych) i egzogennych (zewnętrznych) środowiska.

„Do czynników endogennych należą:

• zasób  genów organizmu
• wpływ konstytucji genetycznej matki w czasie rozwoju śródmacicznego” (N. Wolański, 2006, s. 28)

Geny mają decydujący wpływ na strukturę fizyczną i psychiczną oraz na funkcje każdego organizmu. Już w chwili zapłodnienia, geny nieodwracalnie określają rozwój organizmu. Wady, uszkodzenia materiału genetycznego powodują odbiegającą od normy, zmianę w rozwoju. Powodują powstawanie anomalii w budowie i, lub działaniu organizmu.

Rodzice przekazują swoje geny potomkowi. Jeżeli geny są prawidłowe i nieuszkodzone dziecko rodzi się zdrowe, z dobrymi rokowaniami na przyszłość. Jeżeli przekazywane przez rodziców dziecku, geny są nieprawidłowe lub uszkodzone, powoduje to, że embrion i potem płód nie rozwija się normalnie, w konsekwencji tego dziecko rodzi się upośledzone umysłowo i, lub fizycznie. Wadliwe geny to najczęstsza przyczyna różnorakich upośledzeń.

Czynniki, które mogą powodować zmiany w przekazie genetycznym, to zasób genów rodziców, którego jakość uzależniona może być np. od wieku przyszłych matek, kształtującego się – po 45 r. ż. i wieku przyszłych ojców, kształtującego się po 60 r. ż. Reasumując – wiek rodziców wpływa na wartość biologiczną wytwarzanych przez nich gamet: cytoplazmy jaja i żywotności DNA.

Aby, dziecko urodziło się zdrowe musi zaistnieć prawidłowy tryb dziedziczenia. Nie może zaistnieć sytuacja, gdy tryb dziedziczenia jest:

• dominujący czyli dziecko otrzymuje gen uszkodzony od jednego z rodziców
• recesywny czyli oboje rodziców są nosicielami genu uszkodzonego, chorobowego

Jednym z powodów uszkodzenia komórek rozrodczych może być trisomia (zwiększenie liczby chromosomów o jeden lub zmiana kształtu chromosomu) inaczej syndrom Downa (W. Dykcik, 1997).

Wiek matki wiąże się również ze zmianami środowiska śródmacicznego tzn. poziomem metabolizmu, wydzielania hormonalnego, chemicznymi właściwościami tkanek.

Defekty metaboliczne, czyli np. brak jednego z znaczących enzymów biorącego udział w ważnych dla organizmu reakcjach chemicznych są również uwarunkowane genetycznie i wpływają na rozwój umysłowy dziecka.

Kolejność ciąż też może wpływać na pojawienie się wady wrodzonej u dziecka – „ u dzieci pierworodnych obserwuje się zwiększoną częstość wad wrodzonych” (N. Wolański, 2006 s. 116).

Innymi czynnikami zmian w organizmie, które mogą wpływać na prawidłowy rozwój umysłowy dziecka, są anatomiczne zmiany mózgu: zaniki płatowe, dziurawość mózgu, porowatość mózgu itd. i inne zaburzenia w rozwoju mózgu np. brak jąder komórkowych lub części mózgu. Wady te są wynikiem zatrzymania rozwoju lub nieprawidłowego kształtowania się struktur mózgu. Jeśli wystąpią wtedy, gdy jest on już ukształtowany, to wtedy mówi się o mózgowym porażeniu dziecięcym (W. Dykcik, 1997).

Klasyfikacja życia człowieka wg. Światowej Organizacji Zdrowia i obowiązująca także w Polsce obejmuje dwa  okresy:

1.      okres rozwoju wewnątrzmacicznego

• okres embrionalny (pierwsze 8 tygodni)
• okres płodowy (od 9 tygodnia do porodu)

2.      okres rozwoju pozałonowego

• okres noworodkowy (do 28 dnia życia)
• okres niemowlęcy (do końca 1 roku)
• okres poniemowlęcy (do końca 3 roku)
• okres przedszkolny (do końca 6 roku)
• okres wczesnoszkolny lub młodszy wiek szkolny (czas wiekowy płynny)
• okres dojrzewania (dorastania)
• okres młodzieńczy (A. Jaczewski, 2003 s. 61)

Rozwój każdego zarodka, a następnie płodu odbywa się, w sprzyjających warunkach, „zawsze jednakowo i zawsze celowo” (A. Jaczewski, 2003, s. 63). Przy założeniu, że materiał genetyczny rodziców był prawidłowy i zdrowy, należy zwrócić uwagę na czynniki, które mogą zakłócić rozwój wewnątrzmaciczny dziecka. Przyszła matka, chcąc urodzić w pełni zdrowe dziecko musi znać te czynniki oraz ich szkodliwy wpływ na między innymi rozwój kory mózgowej, a w konsekwencji na sprawność umysłową swojego dziecka.

W okresie ciąży przyszła matka powinna zwracać uwagę:

• na przyjmowane leki, zwłaszcza – środki nasenne, podniecające, odurzające, hormonalne i inne
• na choroby wirusowe w pierwszym kwartale ciąży: różyczkę, odrę, ospę wietrzną, półpasiec, świnkę, grypę, choroby odzwierzęce, a w póżniejszym okresie kiłę wrodzoną
• na nieodpowiednie żywienie, niedożywienie, brak witamin
• na kondycję psychiczną – niechętny stosunek do ciąży, wszelakie konflikty w tym małżeńskie – separacja, rozwód, śmierć współmałżonka
• zatrucie ciążowe
• promieniowanie jądrowe, rentgenowskie
• toksyny chemiczne: alkohol, narkotyki, nikotyna, detergenty, kleje, rozpuszczalniki
• hipoksemię – obniżenie ciśnienia tlenu we krwi matki
• hipoglikemię – zbyt niskie stężenie glukozy we matki

Następnym, nie mniej ważnym czynnikiem dalszego, prawidłowego rozwoju dziecka jest moment samego porodu. Podczas porodu mogą bowiem wystąpić urazy okołoporodowe związane z nie prawidłowo przeprowadzonym:

• porodem wyciskanym
• porodem kleszczowym
• porodem przedwczesnym
• niedotlenieniem przy długotrwałym porodzie
• krwotokiem
• urazy mechaniczne głowy w okolicach czaszki
• zbyt nagłą zmianą ciśnienia przy porodzie szybkim

Urazy te wpływają na rozwój oraz prawidłowe funkcjonowanie kory mózgowej czy mózgu.

Jeżeli poród przebiegał prawidłowo należy chronić nowo narodzone dziecko przed wszelakimi chorobami, którym towarzyszy wysoka gorączka do i powyżej 40 stopni C oraz chorobami wirusowymi. Do uszkodzeń infekcyjnych układu nerwowego po urodzeniu należy nagminne zapalenie opon mózgowych lub mózgu, których konsekwencją może być uszkodzenie kory mózgowej powodujące zahamowanie dalszego rozwoju umysłowego dziecka. Kora mózgowa może także ulec uszkodzeniu na wskutek urazów fizycznych.

Zakładając, że okres od zapłodnienia do porodu przebiegał bez problemowo, a płód rozwijał się prawidłowo, (tak się dzieje w większości przypadków ciąż) – rodzi się zdrowe dziecko z wrodzonym potencjałem – inteligencją.

Teoria Cattela mówi o dwóch formach inteligencji:

1. inteligencja płynna – potencjał wyznaczony przez biologię jest wrodzony
2. inteligencja skrystalizowana – to poziom sprawności intelektualnej, który jest wyznaczany przez nakładanie się wiedzy i doświadczenia na potencjał biologiczny.

Inteligencja przeważnie utożsamiana jest ze sprawnością myślenia, a wg Spearmana to zdolność dostrzegania związków i relacji w otaczającej rzeczywistości (A. Matczak, 2003).

Bibliografia:

1. Dykcik W. 1997. (red) „Pedagogika specjalna”, Poznań, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
2. Jaczewski A. 2003. „Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania”, Warszawa, „Żak”
3. Matczak. A. 2003. „Zarys psychologii rozwoju”, Warszawa, Żak
4. Wolański N. 2006. „Rozwój biologiczny człowieka” Warszawa, PWN

Opracowała

Wiesława Rosińska