Czynnikami zewnętrznymi stymulującymi rozwój dziecka jest wpływ środowiska w jakim dziecko żyje i przebywa. Istnieje wiele definicji środowiska, poniżej podaję dwie. Środowisko to otoczenie fizyczne, społeczne i kulturowe, w którym dziecko przebywa i które wywiera wpływ na jego rozwój poprzez kształtowanie postaw, wiedzy czy zachowania.

„Środowisko wychowawcze to część środowiska społecznego i kulturowego, która wywiera wpływ na wytwarzanie się trwałych postaw, poglądów, wiedzy i sposobów postępowania wychowanka” (J. Szczepański, 1972, s. 94)

Ważną rolę w życiu dziecka odgrywają dwa środowiska wychowawcze. Pierwszym i najważniejszym środowiskiem dla dziecka jest rodzina, drugim zaś przedszkole czy szkoła.

„Rodzina jest to grupa społeczna za podstawę której przyjmuje się instytucję małżeństwa monogamicznego i wynikający z niego stosunek najbliższego pokrewieństwa lub adopcji. W odróżnieniu od tzw. kręgu rodzinnego, rodzina mała obejmuje tylko osoby powiązane najbliższym pokrewieństwem (dzieci i rodzice, rzadziej dziadkowie) zamieszkujące razem i prowadzące z reguły wspólne gospodarstwo” ( S. Kawula, 2005, s. 26). „Rodzina jest stara jak świat, jak ród ludzki i zawsze stanowi podstawową komórkę społeczeństwa.Była zawsze, jest z nami i będzie tak długo, jak długo będzie istniał człowiek” (J. Rembowski 1979, s 127). Rodzina stanowi naturalne środowisko wychowawcze oparte na związkach krwi (lub adopcji), wspólnym zamieszkaniu i w której uczestnictwo jest trwałe. Rodzina zatem odgrywa w życiu dziecka zasadniczą i kluczową rolę. Jako pierwsza grupa społeczna dziecka jest dla niego centrum świata. Określa też przyszłość – jaki człowiek z dziecka wyrośnie. Każda rodzina ma swoje wartości, zwyczaje, poglądy, postawy, tradycje, które przekazuje swojemu dziecku. Dostarcza dziecku pierwszych doświadczeń w jego życiu. Siła i skuteczność oddziaływań rodziny na dziecko wynika z emocjonalnych wzajemnych powiązań, które stanowią unikalną wartość tego środowiska.

Prawidłowe funkcjonowanie rodziny pod względem wychowawczym, a przede wszystkim dziecka teraz i w przyszłości, zależy w dużej mierze od stylu wychowania. Najbardziej korzystnym stylem wychowania jest styl wychowania demokratycznego, w którym dzieci włączane są w życie rodziny. Rodzice w takiej rodzinie liczą się z potrzebami biologicznymi i psycho – społecznymi swoich dzieci, co pozytywnie wpływa na kształtowanie się samokontroli, samodzielności, aktywności, inicjatywę, odpowiedzialność oraz na rozbudzanie ciekawości intelektualnej.

Styl wychowania autokratycznego cechuje się dużym dystansem między rodzicami, a dzieckiem. W takiej rodzinie nie są zaspakajane potrzeby emocjonalne dziecka. Dziecku brakuje życzliwości, ciepła, miłości i poczucia przynależności. Rodzice kierują dzieckiem poprzez polecenia i nakazy, nie tolerują sprzeciwu ze strony dziecka. Nie dostrzegają w swoim dziecku indywidualności i podmiotowości. Dzieci z takiej rodziny żyją w ciągłym strachu przed karą, są uległe i konformistyczne. Nie są zachęcane do samodzielności czy różnych form aktywności. Dzieci z rodzin autokratycznych przejawiają niezdolność do nawiązywania trwałych związków emocjonalnych, są nieufne, nastawione antagonistycznie do otoczenia. Charakteryzuje je brak koncentracji, wytrwałości, agresja, mają niską samoocenę. Mogą przejawiać zachowania aspołeczne czy antyspołeczne (B. Wilgocka – Okoń, 1972).

Styl wychowania liberalnego w rodzinie również jest szkodliwy dla dzieci, tak jak i styl wychowania autokratycznego. Wychowanie liberalne w rodzinie charakteryzuje się nie wtrącaniem się rodziców w sprawy dzieci, powiązanego z brakiem nadzoru, kontroli z ich strony nad dziećmi. Dzieci mogą wszystko. Zajmują wysoką i ugruntowaną pozycję w rodzinie, pozycję nadaną, a nie samemu wypracowaną. Dzieci te przeważnie są źródłem problemów wychowawczych i dydaktycznych w przedszkolu czy w szkole. Mimo, że posiadają bardzo duże poczucie własnej wartości – typu narcystycznego, są jednocześnie egoistyczne, niewytrwałe, szybko się zniechęcają, nie kończą zaczętej pracy, pozbawione są zdolności i są nieuspołecznione.

Do stylów szkodliwych wychowawczo pedagodzy zaliczają jeszcze styl niekonsekwentny – okazjonalny. Styl niekonsekwentny to takie oddziaływanie wychowawcze rodziców na dzieci, gdzie nie występują żadne zasady czy stałe reguły wychowania. Zachowania rodziców dotyczące wychowania dziecka, zależą od ich aktualnego humoru, przypadku, nastroju czy sytuacji. Rodzice dla dziecka są nieprzewidywalni, powodując u niego stan zawieszenia, dziecko nie ma pewności, że rodzic zachowa się tak samo jak kiedyś w takiej samej sytuacji. Styl ten uważa się za najbardziej negatywny i szkodliwy wychowawczo. Powoduje u dziecka destabilizację – zachwianie emocjonalne, niepewność w relacjach, niskie poczucie wartości (M. Łobocki, 2000).

Ogólnie – optymalną rodziną gwarantującą i zapewniającą dziecku podstawowe potrzeby jest rodzina mała, stosująca demokratyczny styl wychowania, o wystarczających warunkach ekonomicznych. Dziecko powinno mieć możliwość korzystania ze źródeł dostarczających mu wielu bodźców dodatnio wpływających na jego wszechstronny rozwój, takich jak: książek, zabawek, gier, radia, telewizora, komputera. To rodzice jako pierwsi nauczyciele dziecka powinni zapewnić mu odpowiednie warunki do nauki. Powinni być z dzieckiem, poprzez wspólne: zabawy, czytanie, rozmowy, prace plastyczne, oglądanie telewizji, spacery, wyjścia do kina czy teatru, odpowiedzi na pytania. Są to warunki w których dziecko rozwija się prawidłowo i wszechstronnie.

Opracowała – Wiesława Rosińska

Literatura:

1. Kawula S. 2005. „Kształty rodziny współczesnej”, Toruń, Wydawnictwo Adam Marszałek
2. Łobocki M. 2000. „Teoria wychowania w zarysie”, Kraków,”IMPULS”
3. Rembowski J. 1979. „Rodzina jako system” (w) Ziemińska M. (red.)”Rodzina i dziecko”, Warszawa, PWN
4. Szczepański J. 1972. „Elementarne pojęcia socjologii”, Warszawa, PWN
5. Wilgocka – Okoń B. 1972. „Dojrzałość szkolna, a środowisko”,Warszawa, PWN